HISTORIA WSI  BRANICA

                Jako pierwsza istniała Branica położona po drugiej stronie rzeki, zwana obecnie Branicą Suchowolską. Nazwa wsi pochodzi od prasłowiańskiego słowa brną oznaczającego bag­no. Należała do parafii Czemierniki i wspominana jest już w 1417 roku. Niedługo potem, w połowie XV wieku, osadnictwo objęło również tereny po obu stro­nach rzeki. Mieszkańcy wsi po drugiej stronie rzeki mieli utrudniony kontakt z ma­cierzystą parafią w Czemiernikach. W czasie wiosennych roztopów i jesiennych deszczy nie mogli dotrzeć do parafii. Dlatego zaczęli chodzić do parafii w Kozimrynku (Radzyń Podlaski). Podział jednej miejscowości między dwie parafie zapoczątkował istnienie dwóch odrębnych wsi.

                Branica należała do szlachty. W połowie XV wieku jej właścicielem był niejaki Tomaszow­ski. W 1507 roku wspomina się Jakuba z Branicy, natomiast w 1531 roku szlachciców Mikołaja Guta i Marka Guta. Obydwaj posiadali po 3 łany kmiece. Notowano także młyn.

               Branica położona była tuż przy granicy z Wielkim Księstwem Litewskim. Co ciekawe, wschodnia granica obecnej gminy Radzyń Podlaski pokrywa się z tą dawną granicą państwową. W 1546 roku regulowano tę granicę i wytyczono ją w ten sposób: od kopca narożnego Kierzek między wsiami Ustrzesz i Zbulitów, bagnem Bielsko do lasu Szieniciech, małym borem a rzeką Branką do młyna Plebana z Wohynia, gdzie schodzą się granice powiatu lubartowskiego i łukow­skiego oraz wsi Branica i Zbulitów.

               Według spisu podatkowego z 1552 roku Branica należała do Adama Guta i Dominika Branickiego. Wywodził się zatem stąd ród Branickich, lecz nie jest to ten słynny ród Branickich. Tutejszy ród pieczętował się herbem Janina. Herbarz A. Bonieckiego zapisał o tych rycerzach: Jan i Andrzej Braniccy, synowie Andrzeja, w województwie lubelskiem 1580 r. Stanisław tamże 1583 r. Piotr, syn Andrzeja, dziedzic Branicy 1584 r. Kazimierz i Ludwik pisali się z wojewódz­twem lubelskiem na elekcyę Jana Kazimierza.

               W końcu XVI wieku Branica weszła w skład dóbr radzyńskich, stanowiących własność kró­lewską. Dzierżawcami tych dóbr była można rodzina Mniszchów i to oni zarządzali także Bra­nicą. W ramach królewskich dóbr radzyńskich Branica pozostawała prawie do końca XVII stu­lecia. Za czasów Jana III Sobieskiego dobra radzyńskie stały się własnością Antoniego Szczuki. W ten sposób również Branica stała się własnością Szczuki.

               Przejeżdżając przez współczesną Branice można zauważyć dużo sadów. Co ciekawe, tradycje sadownictwa sięgają tu wielu wieków wstecz. Już na przełomie XVII i XVIII wieku wieś stano­wiła ośrodek sadownictwa. Stanisław Antoni Szczuka wysyłał stąd owoce małżonce i dzieciom. W lipcu 1703 roku Szczuka pisał do małżonki: Posyłam JM morelek z ogrodu tutejszego co dojrzalszych, a z Branicy gruszek kop dwie mniej więcej. W tym czasie uprawiano tutaj również winorośl. Za czasów Szczuki remontowano tutejszy folwark, stajnie i obory.

               Po śmierci Szczuki w 1710 roku Branica trafiła w ręce jego spadkobierców - Marii Kątskiej i następnie Potockich. Wiadomo, że już w tamtych czasach istniał tu dwór i stanowił zapewne podmiejską rezydencję Potockich.

               W 1799 roku dobra radzyńskie kupiła Anna z Zamojskich Sapieżyna. Za jej czasów w 1827 roku w Branicy notowano 30 domów i 212 mieszkańców. W1831 roku właścicielem tych dóbr została rodzina Szlubowskich. W tym czasie prawdopodobnie Branica była nieco zaniedbana.

               W styczniu 1841 roku Józef Kazimierz Barnaba Szlubowski (ur. 1812) został właścicielem dóbr Branica. Wydzielono bowiem te dobra ze składu dóbr radzyńskich. Majątek Branica szaco­wano na 600 000 zł. Dobra składały się z wsi: Branica, Niewęgłosz i Zbulitów oraz folwarków: Branica, Niewęgłosz i nowego folwarku w Stasinowie. Kolejnym dziedzicem tych dóbr był Sta­nisław Szlubowski syn Józefa. Majątek liczył w końcu XIX wieku 1 196 mórg.

               W 1864 roku miało miejsce uwłaszczenie ziemi dworskiej. W Branicy zwanej ówcześnie Dużą utworzono 52 samodzielne gospodarstwa na 677 morgach ziemi (Tabela Likwidacyj­na nie zachowała się). Mieszkańcy Branicy uzyskali też prawa serwitutowe. Mogli korzystać z lasów i pastwisk dworskich pod pewnymi warunkami. Chłopi z Branicy nie mogli jednak korzystać z lasów dworskich miedzy 1 września a 1 kwietnia. Na tle wspólnego korzystania z lasów wsi i dworu powstawało wiele konfliktów. W 1876 roku do Komisarza Włościańskiego wpłynęła skarga na mieszkańców Branicy: Pawła Pawlinę, Michała Kozę, Stanisława Wachulaka, Michała Fijała, Mateusza Mazurka, Michała Czyża, Jana Gila, Jana Iwańczuka, Stanisława Machowskiego, Jana Sawickiego, Franciszka Wachulaka, Pawła Gontarskiego, że narabali [nie­legalnie] po furze olszyny młodej różnej wielkości. Problemy z prawem mieli też z tego powodu Jakub Koczkodaj (sołtys wsi) i Kacper Żurawski. Drzewo z lasów kradły też kobiety. Dochodziło czasem do utarczek zbrojnych z gajowymi.

               W połowie XIX wieku w dobrach Branica rozpoczął się rozwój przemysłu. W 1852 roku na wydzielonym gruncie Józef Szlubowski założył „Osadę Fabryczną Cukru i Rafinerii Antonin". W Branicy powstała cukrownia. Na pięć cukrowni w guberni lubelskiej w 1861 roku wymienia się też cukrownię w Branicy. Z czasem cukrownia upadła. Budynki po cukrowni zamieniono na magazyny, które po I wojnie, światowej spaliły się.

               Dobra ziemskie Branica po uwłaszczeniu obejmowały folwarki: Branica (1 482 morgi), Niewęgłosz (1 035 morgi), Antonin (338 morgi), Osada Młynarska Bramka, Stasinów (976 mórg), Siedlanów (1 386 mórg) i Ustrzesz. Łącznie majątek liczył 5 218 mórg obszaru. Z czasem w ramach dóbr powstał również folwark Józefów (nie zamieszkały).

               Po Józefie Szlubowskim dobra Branica przejął jego syn Stanisław Szlubowski. Za jego cza­sów wiele się w Branicy zmieniło. Stanisław Szlubowski rozpoczął na dużą skalę drenowanie gruntów dworskich. Sączków drenarskich dostarczała własna cegielnia w Ustrzeszy. Szlubowski przebudował też dawny dwór. W 1884 roku zbudował pałac na osi północ-południe z wejściem frontowym od strony wschodniej. Przebudowano park dworski i założono staw. Od zachodniej strony pałacu znajdowała się fontanna. Pałac połączono od północno-wschodniej strony łącz­nikiem ze stojącym obok budynkiem z kuchniami dworskimi biblioteką na piętrze. Zmienio­no także układ dróg na terenie parku. W pobliżu bramy wzniesiono stróżówkę. W 1904 roku ustawiono figurę Matki Boskiej. Od północnej strony pałacu znajdowała się część gospodarcza. Znajdowały się tam dwie oficyny, drewniana rzędówka oraz czworaki. Tam też znajdowały się obory, chlewnie, stodoły, stajnie, magazyny i gorzelnia. Od strony wschodniej i południowej założono sady i warzywniki sięgające rzeki Piwonii.

               Dobra Branica stanowiły przykład nowocześnie zarządzanych dóbr. Prowadzono hodow­lę inwentarza zarodowego: bydła rasy szwyc oraz bydła rasy holenderskiej (folwark Ustrzesz), owiec rasy etentoral i egretki, trzody chlewnej rasy Yorkshire. Hodowla zwierząt w Branicy znaj­dowała uznanie na wystawach i targach Rolniczych. Ponadto hodowano konie sprzedawane dla armii rosyjskiej.

               Od północnej strony pałacu nad stawem znajdowała się gorzelnia przynosząca znaczne do­chody. Alkohol przeznaczano na własne potrzeby dworu, dla karczem, wysyłano go też dalej. W Branicy znajdował się ponadto młyn dworski.

               Na początku XX wieku dobra Branica objął Władysław Rulikowski mający gruntowne wy­kształcenie rolnicze. Za jego czasów w Branicy powstała nawet stacja nasienna Centralnego Towarzystwa Rolniczego. Rulikowski kontynuował hodowlę bydła i koni. Przeprowadził też ko­masację gruntów Branicy. Poprzez zamianę gruntów dworskich i włościańskich wyprostowano granice folwarków. W folwarku Branicy użytkowano ówcześnie młocarnię i wiele innych ma­szyn rolniczych sprowadzonych zza granicy.

               W okresie międzywojennym Branica Radzyńska dzieliła się na folwark, kolonię i wieś. W 1921 roku w folwarku notowano 13 domów i 258 mieszkańców, w koloni 43 domy i 272 mieszkańców, we wsi 31 domów i 176 mieszkańców. W Branicy 3 osoby podały wiarę prawo­sławną, a 6 mojżeszowa. Według Księgi Adresowej Polski z 1929 roku w majątku Rulikowskiego działała gorzelnia. Wiatrak w tej wsi należał do L. Żabczyńskiego.

               Ostatni właściciel Branicy Ludwik Rulikowski walczył w czasie kampanii wrześniowej. Po powrocie do domu włączył się do konspiracji. Został wydany niemieckiej policji i w lutym 1942 roku zamordowany w Oświęcimiu. AK ustaliło, że Rulikowskiego wydał jego własny pra­cownik - administrator dóbr L. Abramowicz.

               Z Branicy pochodził Józef Piekarski ps. „Józio" kurier AK w Obwodzie Radzyńskim. Jest on znany z akcji pacyfikacji domu Pawlinów w Płudach. Piekarski, gdy zauważył, że dom w którym przebywał został otoczony przez Niemców, zastrzelił swoją narzeczoną i na­stępnie sam popełnił samobójstwo.

               W 1943 roku w Branicy miała miejsce potyczka żołnierzy AK z patrolem batalionu armeń­skiego współpracującego z Niemcami.

               Na terenie gminy Radzyń Podlaski na drodze Radzyń - Wohyń oddział AK z Obwodu Ra­dzyń zlikwidował szefa Gestapo w Radzyniu - Dykowa. W akcji uczestniczyło wielu żołnierzy z okolic: Józef Toczyński z Białej, Jan Kowalczyk z Białej, Czesław Kowalik z Branicy, Bronisław Pawlina z Płudów.

               Wiosną 1944 roku właśnie w Branicy zebrała się Powiatowa Rada Narodowa, organ komu­nistycznej władzy w powiecie.

               Szkoła w Branicy ruszyła w roku szkolnym 1944/1945. Była to szkoła 7 - klasowa. W roku szkolnym 1945/1946 miała 223 uczniów i 4 nauczycieli. W 1956 roku w szkole uczyło się 166 uczniów. W 1953 roku zaadaptowano miejscowy pałac na cele szkolne. Koszt wynosił 680 000 zł. Urządzono w nim pięć sal lekcyjnych.

               Po wojnie majątek Rulikowskich został rozparcelowany. Wiele budynków zostało zniszczonych.

               W latach 1955-1972 istniała Gromadzka Rada Narodowa w Branicy. Od 1973 roku Bra­nica weszła w skład gminy Radzyń Podlaski. W Branicy przez długie lata działała biblioteka i ciekawostką jest fakt, że co trzeci mieszkaniec wsi w latach osiemdziesiątych był czytelnikiem biblioteki.

Źródło: LESZEK ZUGAJ -  „DZIEJE GMINY RADZYŃ PODLASKI”, wyd. Urząd Gminy Radzyń Podlaski 2010